Muziek

Een tijd geleden heb ik op de televisie een bijdrage gezien over een pianist met Joodse wortels, Francesco Lotero. Hij verzamelt al tientallen jaren muziek die is ontstaan in concentratiekampen. Muziek van Joodse componisten die soms op wc papier is geschreven. Liederen van gevangenen van verschillende nationaliteiten en godsdiensten uit Theresienstadt, Auschwitz en Dachau. En hij verzamelt ook muziek uit andere gevangenkampen, bijvoorbeeld uit Sovjetkampen en Jappenkampen. Muziek is voor hem muziek en gevangenen zijn voor hem gevangenen, hij maakt geen onderscheid. Muziek is een krachtig medium. Francesco Lotero is erdoor gefascineerd hoe in gruwelijke omstandigheden, in gevangenschap waarin maar weinig hoop op bevrijding en leven meer bleef, de muziek mensen toch hoop gaf. En deze muziek uit de kampen is meestal niet zwaar of verdrietig, maar vaak is het muziek die leven en de zin in leven ademt. De Nederlandse componist Marius Flothuis overleefde naar eigen zeggen Sachsenhausen doordat hij muziek kon maken. De muziek hielp hem om te overleven, om de hoop te blijven koesteren. Deze kamp-muziek van de gevangenen werd wel dikwijls door de nazi’s gebruikt als propaganda-materiaal om de buitenwereld wijs te maken, dat het leven in een kamp best wel meeviel. Als er immers muziek kan worden gemaakt kan het zo erg nog niet zijn, zo was de gedachte achter deze propaganda. De muziek werd misbruikt, voor kwade doeleinden gebruikt. En wij moeten misschien ook oppassen, dat wij niet in de valkuil trappen en muziek met een goed gevoel verwarren. Goede muziek maken, oprechte liederen zingen betekent niet noodzakelijk je lekker voelen.

Ik heb in mijn leven gelukkig nooit gevangen gezeten en daarom kan ik me ook moeilijk verplaatsen in de ervaring van gevangenen wiens levenskracht werd opgewekt door muziek. Maar ik herken wel dat muziek je gemoedstoestand kan beïnvloeden. Wellicht herkent u dat ook. Wellicht heeft u het een keer meegemaakt, dat na het zingen van een lied de donkere wolken in je hoofd een stuk minder donker werden. Het zingen van psalmen wat je kracht gaf. Of het luisteren naar muziek waardoor je je ineens een stuk beter voelde. Tranen en verdriet dat klank krijgt in een lied, waardoor de onmacht beperkt wordt. Of misschien heb jij ook vroeger als klein kind dat bang was in het donker een liedje gehumd om de angst van de nacht te verdrijven. Muziek kan een mens veranderen. Veel meer dan woorden vermogen te doen. Misschien herkent u de ervaring dat het zingen bij een begrafenis van een geliefde soms onmogelijk is. Het raakt je te veel, je stem breekt en de tranen schieten je in de ogen. En sommige liederen kun je nog jaren na de begrafenis niet of nauwelijks zingen.

De bijbel weet er ook van, van de kracht van muziek. De psalmen uit het Oude Testament waarvan psalm 98 er een van is, was toen en nu een manier om God lof te zingen en zich met de bevrijdende God van Israël te verbinden. Zingen kan een bevrijdende kracht hebben. Psalm 98 zingt van de bevrijding van Israël, van de Exodus uit Egypte, uit Babylonië, uit welk gevangenis in de wereld dan ook. Met het zingen wordt deze bevrijding weer tegenwoordig. Mensen herinneren zich aan het verleden om de boodschap voor het heden tegenwoordig te stellen. Een bevrijd leven, bevrijd uit angst en onderdrukking, is alleen mogelijk wanneer er goed met elkaar geleefd wordt. Wanneer gerechtigheid heerst, wanneer vrede gekoesterd wordt, wanneer er tolerantie is en achting voor het leven, waardering voor welk leven dan ook. Psalm 98 zingt van het verleden en kijkt naar de toekomst: vrede en gerechtigheid, goed leven voor alle mensen op aarde is geen vanzelfsprekendheid, maar moet verwacht, bezongen, nagestreefd, afgedwongen worden. Met God, die in de bijbel een synoniem is voor bevrijd leven, moet men zich verbinden. En psalm 98 verbindt zich met God, door het zingen voor Hem komt zijn stem ons te binnen.

Ook Paulus weet van de bevrijdende kracht van muziek en liederen. In zijn brief aan de gemeente in Efeze moedigt hij de mensen aan om psalmen, hymnen en liederen te zingen. Zingen om de slaap van het niets doen af te schudden. Zingen om de stilte van de dood de mond te snoeien. Zingen om de nacht lichter te maken en het licht van Christus door de melodieën heen te laten schijnen. En Paulus weet waarschijnlijk waarover hij het heeft. Want van Paulus wordt verteld, dat hij met Silas in de gevangenis zat omdat hij een meisje had geholpen om bevrijd te leven. En, zo verteld het verhaal in Handelingen 16, in de gevangenis begonnen Paulus en Silas te zingen, lofliederen voor God, liederen van hoop en licht – daar in het binnenste van de kerker zongen ze zich het licht van God te binnen. Of het letterlijk waar is of niet, maar het zingen veranderde hen, veranderde hun situatie. De deuren van de gevangenis gingen open. Zingen en zich in lof verbinden met hun God, bevrijde hen uit de gevangenschap van het duister.

Muziek is een krachtig medium. Muziek gaat onder je huid zitten, muziek kan je raken zonder dat je dat wilt. In de concentratiekampen klonk er niet alleen muziek die de mensen hoop gaf, maar er klonk ook muziek die de mensen terroriseerde, kleineerde, hun wil voorgoed brak. De nazi’s zetten muziek in om de geringe levensruimte die de gevangenen hadden te vullen en verder te benauwen. Door Nationalistische volksliedjes ging de bezetter ook nog onder hun huid kruipen. En niet alleen de Duitsers wisten daarvan af. Een bekende marteltechniek die de Amerikanen graag gebruiken is luide Heavy metal muziek in Guantanamo Bay om de wil van gevangenen te breken. Muziek is niet altijd goed. Muziek kan ook de wil breken, kan emotioneren zonder dat het licht van bevrijding schijnt. Muziek kan manipuleren, ons kleineren, kan bedwelmen en ons verstand op nul zetten. Paulus heeft het in zijn brief niet voor niets over het verstand gebruiken en over de verdovende uitwerking van te veel wijn, voordat hij schrijft over muziek en zingen. De liederen moeten ertoe dienen om ons wakker te schudden, niet om ons in diepe slaap te sukkelen. Er moet gezongen worden van gerechtigheid en bevrijding. Het zingen moet ons dichter brengen bij het bevrijde leven van heel de wereld, dichter brengen bij God. Het “ik” waarop het licht van Christus schijnt moet door het lied geraakt worden om aan het licht te komen. Muziek is een machtig medium. En muziek heeft de macht om ons boven onszelf uit te tillen en ons te bevrijden naar het licht van Christus toe. Maar het luistert nauw. Muziek is niet muziek. Het is soms ook geen kwestie van smaak alleen. Liederen die ons bedwelmen, ons emotioneren zonder doel, liederen die ons verstand uitschakelen zullen ons geen stuk dichter bij God en een bevrijd leven brengen.

Wat is nu goede muziek, bevrijdende muziek? Wellicht is dat voor iedereen verschillend. Voor sommige zullen kerkelijke liederen veel troost bieden. Anderen kunnen ook het licht van Christus horen oplichten in seculiere muziek. Het is denk ik wel van belang om ons te blijven realiseren welke macht muziek kan hebben – ten goede, maar ook ten slechte. Alleen die liederen waarin de vrede van Christus oplicht, alleen die muziek die ons draagt wanneer wij onszelf niet meer staande houden, alleen het zingen waarin de hemelse muziek resoneert – alleen zo musiceren heeft de macht om gevangenisdeuren te openen, om mensen te bevrijden uit de duisternis, om ons te laten wandelen naar God toe, naar vrede en een bevrijd leven.

Waarom zingen wij in de kerk? Om ons Gods licht te binnen te zingen, om onze ziel voor de klanken van een lied van de bevrijding open te stellen, om God te ontmoeten die stem krijgt in de schoonheid van muziek. En wanneer wij zo de lofzang gaande houden, zal de lofzang ook ons gaande houden. Wanneer wij zo blijven zingen van hoop en liefde, ook van wanhoop en onrecht, dan zal God ons de adem geven om de eeuwen door te blijven zingen. Dan komt God dichtbij ons, raakt ons aan, bemoedigt ons – ook in de muziek.